زنبورستان و زنبورداری

تاریخچه زنبورداری در ایران را از نظر زمانی نمی توان به طور دقیق مشخص کرد. اما در این مقاله به نشانه هایی از تاریخچه زبنورداری در ایران می پردازیم.

متاسفانه به دلیل ناتوانی بسیاری که در کشور ما درباره ثبت وقایع مهم تاریخی وجود داشته، در زمینه زنبورداری هیچ سند و مدرک معتبر و ارزشمندی که نشانگر تاریخچه زنبورداری در ایران و یا حتی تاریخ شروع زنبورداری جدید در ایران باشد وجود ندارد.
اما به طور قطع و یقین زنبورداری در ایران نیز دارای پیشینه تاریخی می باشد. به این دلیل که مردم کشوری مانند ایران با این همه فرهنگ دیرینه و درخشان قطعا از وجود زنبور عسل اطلاع کافی داشته و از فواید آن بهره برداری کرده اند.

یکی از نشانه هایی که موجب کشف آشنایی ایرانیان با زنبورعسل می شود مربوط به دشنه مفرغی ( خنجر مفرغی ) می باشد که از لرستان کشف شده و منقوش به شکل زنبور عسل بوده، این خنجر منتسب به 1200 سال قبل از میلاد مسیح می باشد و در حال حاضر در موزه شهر بروکسل نگهداری می شود. همچنین در آثار باستانی منتسب به 460 سال قبل از میلاد مسیح و به ویژه دوره هخامنشیان آثار مشخصی از زنبورداری در ایران آشکار شده است.

از روزگار کوروش کبیر تا این زمان به طور دقیق نشانه ای جهت تایید وجود زنبور عسل در ایران به دست نیامده اما این مسئله را نمی توان گواهی بر نبود زنبور عسل در ایران باستان دانست، زیرا دقیقا در همین وقت در مناطق هم جوار مانند سومر و بابل ، عسل و زنبور عسل فراوانی وجود داشته و این مسئله در ادبیات و متونی که از آن ها به جا مانده به طور آشکار دیده می شود.
در عین حال ناممکن است که در تمام کشورهای هم مرز با ایران زنبور عسل آن هم به طور فراوان وجود داشته باشد اما به طور کلی نسل اش در ایران از بین رفته باشد.

همان طور که درباره تاریخچه زنبورداری در ایران و خصوصا در دوره هخامنشیان ذکر شد نگهداری زنبور عسل در آن روزگار رواج فراوانی داشته و در آن زمان به جای شکر از عسل استفاده می کردند. از وجود سنگ نوشته یا نقاشی مرتبط به زنبور عسل از دوران کوروش کبیر تا به امروز بی اطلاعیم اما باور داریم دلیل محکمی جهت ثابت کردن وجود زنبور عسل در ایران باستان وجود دارد و آن هم ادبیات است.

تاریخچه زنبورداری در ادبیات فارسی

با بررسی واژه ” عسل ” و ” زنبور عسل ” در اشعار ، ادبیات و به ویژه سروده های بسیار قدیمی فارسی می توان از وجود و قدمت زنبور عسل در ایران بیشتر آگاه شد، زیرا در صورتی که واژه‌ ” عسل ” در ادبیات ایران یافت شود خود دلیلی بر این است که زنبور عسل در آن روزگار وجود داشته است، حال هر چه این ادبیات مرتبط به زمان قدیمی تری باشد بیانگر قدمت بیشتر زنبور عسل در این کشور می باشد.

 

 

شروع زنبورداری نوین در ایران

مسئله قابل بیان درباره سیر تحول زنبورداری در ایران این است که زنبورداری در کشور ما تا حدود 80 سال پس از آغاز زنبورداری نوین در کشورهای پیشرفته، به صورت سنتی و با کندوهای سبدی ، کوزه ای ، تنه درختی ، چلیکی و با لوازم بسیار ساده و ابتدایی انجام شده است.

اینکه در چه سالی نخستین کندوی مدرن در ایران استفاده شده و یا زمان شروع زنبورداری مدرن در ایران مربوط به چه سالی است، آن هم به طور دقیق و مستند معلوم نیست اما به طور حدودی می توان گفت که از سال 1320 تا 1332 زنبورداری نوین در ایران شروع شده است. از آن زمان تا به حال به تدریج قسمت های بسیار زیادی از کندوهای سنتی با کندوهای مدرن جایگزین شده است.

اگر بتوان گفت زنبور عسل از زمان های قدیم در ایران وجود داشته که قطعا همین طور است، می توان گفت استان های شمالی کشور مانند: گرگان ، مازندران و گیلان به دلیل سرسبز بودن و فراوانی دائمی گل ها، قابلیت بیشتری جهت زندگی زنبور عسل از خود نشان داده اند.
انواع مختلف گل ها و گیاهان به دلیل بارش فراوان در این مناطق رشد کرده و عرصه را برای زندگی زنبور عسل مناسب می کنند. در استان های مذکور از دیرباز زنبور عسل به صورت وحشی در جنگل های انبوه زیسته و هنوز هم زندگی می کند.

همان طور که اطلاع دارید زنبور عسل وحشی در جنگل ها و به طور معمول در تنه درختان زندگی می کند. پایه این کندوها تنه درخت می باشد که عمود بر سطح زمین است، اما در روستاهای ایران بعد از قطع کردن درخت آن را روی زمین می گذارند که در این صورت محور آن روبه روی سطح زمین می شود. این دگرگونی می تواند برای نخستین بار در ایران صورت گرفته باشد زیرا این حالت تنها در استان‌های شمالی کشور و استان فارس مشاهده شده است. در هر حال این مسئله کار قابل توجه ای در آسان‌ سازی زنبورداری می باشد.

در گذشته روس ها جهت ساختن کندو از تنه درخت نیز استفاده می کردند، اما آن ها کندو را عمود بر سطح زمین قرار می دادند به نحوی که محورش نیز عمود بر سطح زمین می شد.
برخی از مردم خوانسار معتقدند زنبورداری در آن منطقه قدمتی دست کم 400 ساله دارد. زنبورداران این منطقه تا چند نسل از اجدادشان که به زنبورداری مشغول بوده اند را می شناسند و یا با نام آن ها آشنایی دارند.

آیا واژه ” مازندران ” را نمی توان معرف قدمت و فراوانی زنبور عسل در این استان دانست؟ آیا مازندران به معنی منطقه پر از زنبور می باشد؟
واژه ” ماز ” در لهجه مازندرانی به معنی ” زنبور ” می باشد. شاید بتوان گفت مازندران از به هم پیوستن ” ماز ” + ” اندر ” + ” آن ” تشکیل شده است، اگر این فرض درست باشد مازندران به معنی منطقه ای پر از زنبور می باشد. اگرچه تحقیق و پژوهش در این باره را می بایست به عهده محققین ادبیات ایران گذاشت.

در حدود سال 1330 ، واردات ملکه های اصلاح شده به ایران شروع شد و به مدت حدود 25 سال ادامه یافت و سالانه حدود 50 هزار ملکه به کشور وارد و بین زنبورداران توزیع می شد. در سال 1364 بر اساس یک آمار غیررسمی، تعداد کندوهای جدید جعبه ای 1/550/920 فروند ؛ تعداد کندوهای بومی 325/966 ، میانگین تولید عسل از کندوهای جعبه ای 10 کیلوگرم و میانگین تولید عسل از کندوهای بومی 3 کیلوگرم گرازش شده است.
آمار نشان می دهد که تعداد کندوهای جعبه ای از سال 1362 که 917/022 فروند بوده به 1/874/204 فروند در سال 1377 رسیده و این ارقام نشان می دهد که در طول مدت 15 سال تعداد کندوهای جعبه ای در کشور ما به دو برابر افزایش یافته است. این امر نشان می دهد که علاوه بر تبدیل روزافزون کندوهای بومی به کندوهای جدید، تقریبا عموم افرادی که در طول این سال ها زنبورداری را شروع کرده اند، کندوهای جعبه ای جدید را وسیله کار خود قرار داده اند.
همچنین آمار نشان می دهد که تعداد کندوهای بومی در سال 1362 ، 381/737 فروند بوده و در سال 1377 ، 256/620 فروند رسیده است. بنابر این اطلاعات ، می توان نتیجه گرفت که از سال 1362 تا 1377 علاقه زنبورداران به استفاده از کندوهای جدید جعبه ای نسبت به کندوهای بومی بسیار بیشتر شده است.

از این که با رویال همراه بودید سپاس گزاریم. امیدواریم مقاله تاریخچه زنبورداری در ایران برای شما مفید بوده باشد.